‘Belijden we onze zonden, dan zal hij, die trouw en rechtvaardig is, ons onze zonden vergeven en ons reinigen van alle kwaad.’ (NBV)
Dat schrijft Johannes in zijn eerste brief (1:9). Een geweldige tekst om te vertalen. Maar wat doe je als de woorden ‘trouw’ en ‘rechtvaardig’ in de Kabwa-taal hetzelfde betekenen, met andere woorden, als er maar één woord is om deze twee woorden te vertalen? Je kunt dat ene woord moeilijk twee keer zeggen: ‘hij die trouw en trouw is’. Meer hierover in dit verhaal.
Verder: hoe zit het vertaalproces eigenlijk in elkaar? Vanuit welke taal wordt vertaald? Wat is de rol van de vertaaladviseur? Zulke vragen komen aan de orde helemaal aan het eind van dit bericht (na het Engelse gedeelte).
Maar eerst kalenders. Hanneke is de laatste weken druk met het maken van kalenders voor acht verschillende taalgroepen. Waarom zou je kalenders maken?
Kalenders
De afgelopen tijd is Hanneke bezig geweest met het werken aan kalenders voor 2016. Voor elke taalgroep wordt er een kalender gemaakt. Dat betekent acht verschillende kalenders. Op de kalenders komen foto’s van herkenbare gebouwen of landschappen en meestal ook eentje van de leesgroep die in dat taalgebied is opgezet. Naast de foto’s komt er een Bijbeltekst op te staan in de lokale taal.



Waarom kalenders?
Waarom zijn dit soort publicaties nou zo van belang? Op het eerste gezicht hebben ze niet heel erg veel met Bijbelvertaalwerk of alfabetiseringwerk te maken. Maar toch hebben deze kalenders een grote waarde.
- Swahili neemt een hele grote plaats in in de maatschappij. Daardoor denken mensen soms dat hun lokale cultuur en eigen moedertaal geen waarde heeft, of zelfs minderwaardig is. En dat terwijl voor heel veel mensen hun cultuur júist belangrijk is. Daarom is het zo mooi dat deze mensen een kalender aan de muur kunnen hangen. Een kalender die speciaal gaat over hun cultuur met foto’s uit hun omgeving, in hun eigen taal. Iets om trots op te zijn!
- De laatste keer dat deze kalenders werden gepubliceerd was in het jaar 2012. Veel mensen hebben die kalender nog steeds aan de muur hangen!
Daarom is het zo mooi dat deze mensen een kalender aan de muur kunnen hangen. Een kalender die speciaal gaat over hun cultuur met foto’s uit hun omgeving, in hun eigen taal. Iets om trots op te zijn!
- Zoals gezegd staat op de kalender ook een Bijbeltekst in de lokale taal. Voor veel mensen die de kalender gaan kopen wordt het misschien wel de eerste keer dat ze een Bijbelvers zien in hun eigen moedertaal! We hopen dat ze hierdoor nieuwsgierig worden: ‘Zijn er nog meer verzen vertaald in mijn eigen taal?’ en ‘Kan ik misschien zelfs een Bijbelboek kopen ergens?’ en ‘Kan ik mijn eigen taal ook leren lezen?’ De kalender dient dus tegelijk ook als een beetje reclame voor het Bijbelvertaal- en alfabetiseringswerk in de Mara-regio.
Foto’s, kleuren
Hanneke vergadert deze weken met de vertalers van de verschillende talen over de kalenders. Zo krijgt ze ideeën over hoe de kalenders vormgegeven kunnen worden. Welke foto’s moeten er echt op? Vooral foto’s van het landschap of juist van culturele dingen? Welke kleuren spreken de mensen aan? Zijn er wellicht kleuren met een bepaalde betekenis in deze taalgroep? Allemaal dingen die Hanneke niet weet, maar de vertalers wel!
Bijbeltekst
De vertalers kiezen ook de Bijbeltekst voor op de kalender. Opvallend is dat ze bijna allemaal kiezen voor één tekst (voor zover die al is vertaald in hun taal):
‘Toen het geluid weerklonk, dromden ze samen en ze raakten geheel in verwarring omdat ieder de apostelen en de andere leerlingen in zijn eigen taal hoorde spreken. Ze waren buiten zichzelf van verbazing en zeiden: “Het zijn toch allemaal Galileeërs die daar spreken? Hoe kan het dan dat wij hen allemaal in onze eigen moedertaal horen?”‘ (Handelingen 2:6-8, NBV)
Ze zijn het er allemaal over eens: iedereen moet weten dat God alle talen spreekt!


Het eerste werk als vertaaladviseur
In de afgelopen weken hebben de vertalers hun conceptvertaling gemaakt van de brieven van Johannes. Nu die af is, is het de beurt aan Michiel om die vertaling door te nemen. Op elk punt waar vragen rijzen of de vertaling wel correct, duidelijk, en natuurlijk is, betekent dat dat ik een noot schrijf. Die noot lezen en beantwoorden de vertalers dan weer.
Soms zijn er vragen of vertaalproblemen die te ingewikkeld zijn om ze via geschreven noten op te lossen. Een bespreking is nodig. Die bespreking hopen we binnenkort te hebben over I Johannes. Eén zo’n interessante vraag gaat over 1 Johannes 1:9:
‘Belijden we onze zonden, dan zal hij, die trouw en rechtvaardig is, ons onze zonden vergeven en ons reinigen van alle kwaad.’ (NBV)
Johannes noemt hier twee eigenschappen van God. God is ‘trouw’ en ‘rechtvaardig’. Het probleem is dat de Kabwa-taal voor beide woorden maar één woord gebruikt. Met andere woorden: het woord ‘omuheene’ kan betekenen ‘trouw’ en ‘rechtvaardig’.
Je kunt moeilijk vertalen: ‘Hij die omuheene en omuheene is’: trouw en trouw/rechtvaardig en rechtvaardig. Dat levert een onbegrijpelijke en zeker een onnatuurlijke tekst op. Maar het laten bij maar één woord is ook niet goed: ‘God is omuheene’. Johannes noemt niet voor niets twee eigenschappen van God. Die zouden beide in de vertaling moeten terugkomen. In de bespreking zal deze passage ongetwijfeld aan bod komen.
Je kunt moeilijk vertalen: ‘Hij die trouw en trouw is.’ Dat levert een onbegrijpelijke en zeker een onnatuurlijke tekst op.

Bid je weer met ons mee?
Dank:
- Voor gezondheid. We zijn allebei half of helemaal ziek geweest, ergens in de afgelopen weken, maar we krijgen veel energie en gezondheid om hier te leven en werken.
- Voor de goede contacten die ontstaan in de kerk waarheen we gaan.
- Voor de mooie paasviering die we hier hadden, zowel in de kerk als met andere zendelingen.
Bid:
- Voor geduld, liefde en wijsheid als we hier leren leven in een nieuwe cultuur.
- (Het begin van) de regentijd is een tijd dat meer dan gebruikelijk mensen ziek zijn. Ook op het kantoor merken we dat. Bid voor gezondheid en doorzettingsvermogen.

Calendars
In the past weeks (and in the coming weeks), Hanneke has been busy with making calendars for all the eight languages our project is working in. Apart from the ‘calendar proper’, the calendar has pictures from the specific region and people group and a passage from the Bible in the local language!
Why calendars?
Why would calendars be made as part of a Bible translation and literacy project? One: a lot of people think that their language is inferior and not worth investing in. These calendars make them see the beauty of their language and culture. You can see that this seems to work from the fact that the last edition of the calendar (made for 2012), is still on the wall in many houses! Two: for some people the Bible text on the calendar is the first piece of Scripture they see in their own language. They might start to wonder: ‘Is there more Scripture available in my language? Can I learn to read my language?’
Letters of John
Michiel started to read through the draft translation that the Kabwa-translators made of the letters of John. Exciting work! Every time I come across a passage in the translation where I have questions about the correctness, clearness and/or naturalness of the translation, I put a note in the translation. Later the translators will go through all these notes and see if changes in the translation are needed. A interesting passage we came across was I John 1:9. John writes:
‘If we confess our sins, he is faithful and just and will forgive us our sins and purify us from all unrighteousness.’ (NIV)
In the Kabwa language, the word for ‘faithful’ and ‘just’ is the same: ‘omuheene’. There is no distinction between these two concepts. What to do now? Just accept this and say: ‘God is omuheene’, ‘God is faithful/just’? That would be under-translating the sentence, because you leave out one of the aspects of Gods being. And neither is: ‘God is omuheene and omuheene’ possible, because that would lead to an unnatural and strange translation.
In the coming weeks we will discuss this passage and try to come up with a good solution for this translation problem.
As we do in Dutch, we would like to start share praise and prayer points here.
Praise:
- We thank God for having been healthy and having energy.
- Praise God with us for the church we are going to and the welcoming and warm congregation.
Prayer:
- Pray for patience, love and wisdom to live in this new culture.
- The (start of the) rainy season is a time that many people are sick. This applies also to the people of our office. Pray for health, healing, perseverance and encouragement.
Het vertaalproces
Voor de extra nieuwsgierige lezers hebben we op een rijtje gezet hoe het vertaalproces er ongeveer uitziet:
- Het proces begint met een zogenaamde front-vertaling, een Swahili-vertaling van het desbetreffende Bijbelboek. Dit is een werkvertaling die rekening houdt met de eigenheid van de talen en culturen in de Mara-regio. De vertaler maakt van deze front-vertaling een letterlijke vertaling in zijn eigen taal. Software helpt om dit snel te doen.
- De tweede stap staat in het teken van exegese: de vertalers verdiepen zich in de betekenis van de Bijbeltekst en zorgen dat hun vertaling de betekenis van de Bijbeltekst correct weergeeft.
- Maar nu is de vraag: is de vertaling wel duidelijk en natuurlijk? Stel je voor dat de tekst wel correct is, maar alleen een theoloog ‘m snapt! Of de vertaling gebruikt zulke lange zinnen dat niemand dat kan lezen! Deze stap is extra belangrijk, juist omdat het doel is een vertaling te maken die voor zo veel mogelijk mensen begrijpelijk is. Ook voor mensen die net leren lezen en voor mensen die voor het eerst uit de Bijbel horen.
- Vaak doet één vertaler stap 1-3. In stap 4 komt de andere vertaler in beeld voor de team-check: met elkaar nemen ze de conceptvertaling door die de eerste vertaler heeft gemaakt. Vertaler twee stelt vragen op het gebied van exegese, duidelijkheid en natuurlijkheid. Waar nodig wordt de tekst aangepast.
- Als beide vertalers tevreden zijn, maakt één van de twee de terugvertaling van hun vertaling in hun moedertaal naar het Swahili. Deze terugvertaling is belangrijk voor de vertaaladviseur van het team (voor mij dus): hij/zij kan nog zo goed de lokale taal kennen, maar de terugvertaling biedt vaak welkome hulp voor woorden of zinnen die voor de vertaaladviseur lastig zijn om te begrijpen. Verder is de terugvertaling nodig voor vertaalconsulenten. Zij doen de laatste controle van de vertaling op het gebied van exegese/correctheid. Maar zij kennen de lokale taal vaak (helemaal) niet. Hun werk staat of valt dus met een goede terugvertaling.
- Stap 1-5 was het werk van de vertalers. In stap 6 gaat de vertaaladviseur aan de slag. Hij neemt de vertaling door en let daarbij op de al genoemde drie criteria: is de vertaling corrrect, duidelijk, en natuurlijk? Op elk punt waar hij twijfelt over deze criteria, schrijft hij vragen. De grootste inbreng van een vertaaladviseur ligt overigens op het eerste gebied: correctheid. Duidelijkheid en natuurlijkheid vragen dat je de taal in kwestie heel goed en beheerst, wat natuurlijk veel tijd kost.
- Stap 6 mondt uit in de TA-check: een gezamenlijke bespreking van de ingewikkeldere vragen en de lastigere vertaalproblemen die overblijven en die niet zijn op te lossen zonder ze intensief met elkaar te bespreken.
Op dit moment zijn we wat betreft de brieven van Johannes dus in stap 6. Overigens volgt na stap 7 nog meer (bijvoorbeeld de bespreking van de vertaling met de redacteuren, lees hierover meer: http://www.louterlive.nl/?p=1048), maar daarover wellicht later meer.