[Scroll down for English]
Vandaag iets over wat een Bijbelboek moeilijk maakt om te vertalen. Maar eerst iets over een zogenaamde harambee, hier heel gewoon, maar voor ons een nieuwe wereld.
Harambee
Een paar weken geleden waren we door een collega uitgenodigd voor een zogenaamde harambee in zijn kerk. Tijdens een harambee wordt er door een kerk geld ingezameld voor een bepaald doel. Soms gaat het om een heel nieuw kerkgebouw (bijvoorbeeld voor gemeentes die tot dan toe onder een boom bijeenkwamen), soms om een vloer, een dak, stoelen of een geluidsinstallatie.
Zo’n harambee is een groot feest. De kerkleden en genodigden krijgen de uitnodiging dan ook al vroeg, zodat ze genoeg tijd hebben om geld apart te leggen.
Aangekomen in de kerk van onze collega vierden we eerst de gebruikelijke zondagse dienst. Na deze ‘gewone’ dienst van ongeveer 2,5 uur, gingen we over tot de eigenlijke harambee. Dat was een spektakel op zich. Alle aanwezigen werden om de beurt naar voren geroepen om hun gift in een doos te doen. De één komt met geld, de ander komt met een kip, omdat ‘ie geen geld heeft, maar wel ‘kapitaal’.
Spelregels
Bij dit hele proces gelden een paar ‘regels’ (voorzover wij ze nu begrijpen):
- Muziek en dans zijn erg belangrijk. Voor iedereen wordt de muziek apart aangezet (met de gehuurde muziekinstallatie) en diegene die gaat geven danst naar voren. Dit alles onder luid gejoel en geklap van de andere aanwezigen.
- Nadat iemand heeft gegeven, worden de andere aanwezigen opgeroepen om een bijdrage te doen, die wordt toegevoegd aan de bijdrage die de bewuste persoon zojuist heeft gedaan. Hiermee kun je je steun aan de gever laten blijken. En dit gebeurt natuurlijk ook weer onder luid gejuich.
- Er is geen haast. Een harambee kan uren duren, zoals we die zondag na 3,5 uur van dansen, muziek, getallen, kippenveilingen en andere lol uitvonden.
Tijdens de harambee werd er door een aantal vrouwen gekookt, waarvan de stoom en rook getuigden, die we zagen opstijgen uit een tentje dat we precies door de deuropening van de kerk konden zien. Na een tijdje klonk er vanuit die richting een hoop gekakel. Daar rende ons hoofdgerecht in een laatste poging aan dit lot te ontkomen, achtervolgd door een groot deel van de kerkenraad.
En de kip? Die smaakte heerlijk na zo’n lang feest…
Vertaaltechnishe ‘benenbrekers’
Toen we vroeger wel eens fietsten in de Ardennen, waren er de onder ons beruchte ‘benenbrekers’. Heuvels die naar Nederlandse begrippen lang en steil waren. Er werd met ontzag over gesproken.
In vertaalland zijn er ook de zogenaamde benenbrekers. De extra lastige boeken om te vertalen. Een voorbeeld is 1 Korinte. Waarom is dit boek zo lastig? Enkele oorzaken.
Retorische vragen
Paulus houdt van retorische vragen, en in 1 Korinte heeft ‘ie het wat dat betreft helemaal te pakken. Neem bijvoorbeeld 6:2-9. Het zit vol met retorische vragen:
Weet u dan niet dat Gods heiligen over de wereld zullen oordelen? En als u over de wereld zult oordelen, zou u dan niet in staat zijn om te oordelen over de meest onbeduidende rechtsgeschillen? 3 Weet u niet dat wij over engelen zullen oordelen? Dan kunnen we dat toch zeker ook over alledaagse zaken? 4 Wilt u werkelijk uw alledaagse geschillen aanhangig maken bij mensen die bij de gemeente geen aanzien genieten? 5 U moest u schamen. Is er dan niet één wijs mens onder u die tussen broeders en zusters uitspraak kan doen? 6 Is het werkelijk nodig dat de een de ander voor het gerecht sleept, en nog wel voor dat van ongelovigen? 7 Het is al treurig genoeg dat er rechtsgeschillen bij u voorkomen. Waarom lijdt u niet liever onrecht? Waarom laat u zich niet liever benadelen? 8 In plaats daarvan begaat u zelf onrecht en benadeelt u anderen, en dan nog wel broeders en zusters. 9 Weet u niet dat wie onrecht doet geen deel zal hebben aan het koninkrijk van God?
Retorische vragen zijn lastig omdat het geen normale vragen zijn. Als een docent tegen een leerling zegt: ‘Ben je nou nog niet klaar?’, dan wil hij geen antwoord, maar hij wil de leerling laten merken dat ‘ie langzaam werkt en al klaar had kunnen zijn.
Als je een retorische vraag leest/gesteld krijgt moet je zelf aanvoelen wat de verborgen boodschap is. Elke keer als je een retorische vraag tegenkomt die je moet vertalen, stel je jezelf dus de vraag: wat is de impliciete boodschap die in deze vraag besloten ligt? En gaan de lezers die boodschap begrijpen? Zo niet, hoe kunnen we ze helpen die wel te begrijpen?
Sarcasme
In zijn retorische vragen, maar soms ook op andere plaatsen in 1 Korinte, is Paulus sarcastisch. Een voorbeeld is 4:7-8. De Korintiërs waren nogal onder de indruk van zichzelf, terwijl ze op Paulus juist wat leken neer te kijken. Paulus gaat hier op in als hij zegt:
7 Wie denkt u dat u bent? Bezit u ook maar iets dat u niet geschonken is? Alles is u geschonken, dus waarom schept u dan op alsof u het zelf verworven hebt? 8 Maar natuurlijk – u bent al helemaal verzadigd, u bent al rijk, u bent al koningen geworden zonder ons. Was u maar koningen geworden, dan zouden wij het ook zijn. (NBV)
In het Nederlands heeft de NBV geprobeerd duidelijk te maken dat Paulus hier sarcastisch is door te zeggen: ‘Maar natuurlijk…’ Bovendien vervolgt Paulus: ‘Was u maar koningen geworden…’, wat ook helpt het sarcasme op te pikken.
Zoals bij retorische vragen, is ook bij sarcasme de moeilijkheid dat er een verborgen boodschap is. Vaak zeg je met sarcasme het tegengestelde van wat je bedoelt. De vraag voor vertalers is dus weer: als we hier letterlijk vertalen, gaan de lezers de verborgen boodschap dan begrijpen? Snappen ze dat Paulus het tegendeel bedoelt van wat hij zegt?
Spelen met woorden
Naast retorische vragen en sarcasme, laat Paulus in 1 Korinte (weer) zien dat hij houdt van het spelen met woorden en hun verschillende betekenissen. Hij heeft het over ‘kennis’, en de ene keer heeft dit een positieve betekenis, de andere keer een negatieve. Hetzelfde geldt voor het woord ‘dwaasheid’ (zie bijvoorbeeld hoofdstuk 2). Zo kan ook ‘je beroemen op iets’ een positieve en een negatieve klank hebben (1:29-31).
We delen graag weer enkele dank- en bidpunten:
- In de afgelopen weken hebben we de kans gehad om verschillende Tanzaniaanse collega’s te bezoeken. Dank voor de goede contacten.
- Het Kabwa-team heeft de zogenaamde ‘consultant-check’ (een van de laatste stappen in het vertaalproces) kunnen afronden van 2 Petrus. Prijs de Heer!
- Dank voor het mooie bezoek dat we kregen van Michiels ouders.
Dank voor het feit dat het Kabwa-team, waarvan Michiel een deel is, een nieuwe vertaler heeft. Bid dat hij een goede proefperiode heeft. - Volgende week zullen we naar Dar es Salaam reizen voor de jaarlijkse SIL conferentie voor alle zendelingen in Oeganda en Tanzania. Dank voor deze kans, en bid voor een veilige reis.
Difficult Bible books and running chickens
The title of this blog in Dutch is: ‘De ouderling en het wegrennende hoofdgerecht’. In English this means something like: ‘The elder and the main course that tries to get away’. It could have been a book title, but for us it was very real a few weeks ago.
We were visiting the church of one of our colleagues to participate in a harambee. A harambee is a celebration which is organised to collect money for a certain purpose, in this case for the purchase of a music installation and a keyboard for the church. During the celebration, which took around 3,5 hours, some of the women were busy cooking the food. At some point we heard some loud noises and screaming coming from the field next to the church. Our main course for that day, a chicken, was being chased by a group of people, including some elders.
What makes a book difficult to translate?
These weeks (and frankly, months) we as the Kabwa team have been working on 1 Corinthians. This book is a particularly challenging one to translate. Why would that be? Some reasons:
Maybe even more than elsewhere, Paul makes use of rhetorical questions. The problem with these questions is, that they don’t expect an answer, they rather carry a hidden, implicit message. So the question when you are translating rhetorical questions is: what is the hidden message in this question, and can this message be understood easily by our readers? If not, how can we help them, so that they do get to understand the message behind this question? A good example of how heavy 1 Corinthians is on rhetorical questions is 6:2-9a:
1 If any of you has a dispute with another, dare he take it before the ungodly for judgment instead of before the saints? 2 Do you not know that the saints will judge the world? And if you are to judge the world, are you not competent to judge trivial cases? 3 Do you not know that we will judge angels? How much more the things of this life! 4 Therefore, if you have disputes about such matters, appoint as judges even men of little account in the church! 5 I say this to shame you. Is it possible that there is nobody among you wise enough to judge a dispute between believers? 6 But instead, one brother goes to law against another–and this in front of unbelievers! 7 The very fact that you have lawsuits among you means you have been completely defeated already. Why not rather be wronged? Why not rather be cheated? 8 Instead, you yourselves cheat and do wrong, and you do this to your brothers. 9 Do you not know that the wicked will not inherit the kingdom of God? (NIV)
Paul uses sarcasm a lot in 1 Corinthians. An example is 4:7-8:
7 For who makes you different from anyone else? What do you have that you did not receive? And if you did receive it, why do you boast as though you did not? 8 Already you have all you want! Already you have become rich! You have become kings–and that without us! How I wish that you really had become kings so that we might be kings with you! (NIV)
Verse 8 is sarcastic. The Corinthians seemed to think rather highly of themselves, while at the same time not being very impressed by Paul. Paul clearly rebukes them because of this attitude.
The difficult thing for translators is – just as in rhetorical questions – that the real message is somewhat implicit. Very often using sarcasm means saying the opposite of what you mean. And this immediately makes clear that sarcasm is a dangerous tool. If readers don’t understand the sarcasm, they will take the words at face value, arriving at the opposite meaning of what the writer intended.
So in translation we try very hard to make sure that readers will understand the sarcastic passages as actually being sarcastic. Sometimes this means giving up the sarcasm itself and translating the intended message. This is how the NLT has done it in chapter 4:8. Compare how it has translated verse 8 with how the NIV (see above) has done:
7 For what gives you the right to make such a judgment? What do you have that God hasn’t given you? And if everything you have is from God, why boast as though it were not a gift? 8 You think you already have everything you need. You think you are already rich. You have begun to reign in God’s kingdom without us! I wish you really were reigning already, for then we would be reigning with you.
By translating ‘You think…’, the translation makes clear that it is not Paul who really thinks they have everything they need. Rather, it’s how they see themselves.
Prayers and praise:
- In the last couple of weeks we have had a chance to visited several colleagues. Thank God for good relationships.
- The Kabwa-team finished the so called ‘consultant-check’ (one of the last steps in the translation process) for 2 Peter. Praise the Lord!
- Thank God for the lovely visit of Michiel’s parents in May.
- The Kabwa-team welcomed a new translator. Pray they he would settle well into his new work.
- Next week we will travel to Dar es Salaam for the yearly SIL conference for Uganda and Tanzania. Pray for safe travels.